Organize Sanayi Siteleri, Küçük Sanayi Siteleri ve Teknoparklar

TMMOB Makina Mühendisleri Odası’nın hazırladığı

Organize Sanayi Siteleri, Küçük Sanayi Siteleri ve Teknoparklar

Oda Raporu açıklandı

Sanayi ve teknolojinin gelişme sürecinde sanayi tesislerinin, sektörel veya teknolojik gelişme düzeyinde üretim yaptıkları bölgeler büyük önem taşımakta ve ekonomik katma değerin artışında büyük rol oynamaktadır. Amaca uygun olarak sitelerin yer seçimi, Ar-Ge ve inovasyon çalışmalarını yapacak finansmanın ve kadroların oluşturulması, başarının sağlanmasında ilk adımlar olmaktadır.

Tüm sanayi bölge, site ve teknoparkların temel amacı, sanayi sektörünün geliştirilmesi ve mekân taleplerine yanıt verilebilmesidir. Şehirleşme ve sanayileşme ilişkilerini düzenlemek açısından da önemli bir araç konumunda olan Organize Sanayi Bölgeleri (OSB), birçok ülkede sanayiyi, özellikle aşırı nüfusu olan sanayileşmiş yöreleri yönlendirmede “devlet politikası” olmuştur. Günümüzde hızlı kentleşme, çevre kirliliği, insan sağlığı gibi etkenler nedeniyle sanayi işletmelerinin birçok ülkede kentsel alanlar dışında kurulmasının teşvik edildiği bilinmektedir. OSB’lere yüklenen fonksiyonlardan biri de, kentleşmenin planlı bir biçimde gelişimini sağlayacağıdır.

OSB’lere 1984 yılında yalnızca 4 bin TL harcama söz konusu iken 1990 yılına ulaşıldığında yatırım harcamaları 77 bin TL’yi bulmakta, kümülatif harcama ise 191 bin TL’ye ulaşmıştır. 1998 yılında yapılan harcamalar 10 milyon 500 bin TL’dir ve o tarihe kadarki birikimli harcama 21 milyon TL’yi bulmaktadır. 2011 yılında 39 milyon 320 bin TL, 2016’da ise tahmini harcamanın yaklaşık 28 milyon TL olduğu ve birikimli harcamaların 666 milyon 367 bin TL’ye ulaştığı görülmektedir. Bu değerleri bugünkü fiyatlarla ele aldığımızda büyük bir kaynağın OSB’lere aktarıldığı görülmektedir.

188 OSB’nin 117 adedi Marmara, Ege ve İç Anadolu Bölgesinde yer almaktadır (toplama oranı yüzde 62). OSB alanı olarak ise bu üç bölgenin toplam içindeki oranı yüzde 71’dir. Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde ise toplam 28 OSB bulunmaktadır (yüzde 15) Alan olarak bu iki bölgenin toplama oranı yüzde 14,8’dir.

Organize Sanayi Bölgeleri (OSB)

Toplam Bölge Alanı: 57.490 hektar

Sanayi Parsel Alanı: 35.095 hektar

Toplam Parsel Sayısı: 38.307 adet

Üretim Yapan Tesis Sayısı: 42.882 adet

İnşaat Aşaması Tesis Sayısı: 5.626 adet

Proje Aşaması Tesis Sayısı: 1.054 adet

Üretime Geçme Oranı: % 59

Mevcut İstihdam: 979.196 kişi

İstihdam Kapasitesi: 1.332.700 kişi

Araştırmada örnek OSB’lere ilişkin değerler verilmiş, sektörel yapılar incelenmiştir. Bu bölgeler Sakarya OSB, Bursa İnegöl OSB, Gebze OSB ve Eskişehir OSB’dir. Ayrıca her bir bölgede yer alan OSB’lerin sayısal dağılımı, sektörlere göre ayrı ayrı verilmiştir. Şehirlere ve bölgelere göre dağılımda, Marmara, İç Anadolu ve Ege bölgeleri, OSB miktarı yüksek ilk üç bölgedir.

Küçük Sanayi Siteleri (KSS)

KSS’ler, Türkiye genelinde 1965’ten sonra yaygınlık kazanmıştır. Devlet desteklerinin özellikle bu alanlara akıtılması önemli rol oynamıştır. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı bünyesindeki Küçük Sanatlar ve Sanayi Bölgeleri ve Siteleri Genel Müdürlüğü, KSS’lerin imar planlarına uygun olarak kurulması, üstyapı-altyapı için kredi sağlanması ve inşaatların denetlenmesi görevini yapmaktadır.

İstihdam açısından ele alındığında, OSB’ler ile KSS’ler istihdam yaratıcı bir işlevi yerine getirememişlerdir. Bölgelerde kişi başına katma değer 12 bin 550 dolar ila 22 bin dolar arasında değişmektedir. Tesis başına katma değerler ise 152 bin798 dolar ila 1 milyon 389 bin 604 dolar arasındadır. Burada da bölgesel dengesizlik göze çarpmaktadır.

OSB’ler ve KSS’ler toplam ithalatın yüzde 12’sini, ihracatın yüzde 13’ünü yapmışlardır. Bu alanlara yapılan yatırımlar ve teşvikler göz önüne alındığında, ihracat ağırlıklı bir yapı arz etmedikleri rahatlıkla görülebilmektedir.

Bugün OSB ve KSS’lerden inşaat ve proje safhasında bulunanlar ile kamulaştırmada ve altyapı aşamasında olanlar, halen üretimde olanların yüzde 26’sı kadardır. Ancak yatırımcılar artık OSB’leri tercih etmemekte, mevcut ve yapılmakta olan OSB’lerde arz fazlası görünmektedir.

2016 yılı itibarıyla toplam değerler şöyledir:

Toplam KSS sayısı: 470 adet

Toplam İşyeri sayısı: 105.975 adet

Toplam İstihdam: 596.800 kişi

Bölgesel dağılımda KSS’ler (%)

Marmara ve Ege % 31

İç Anadolu % 20

Akdeniz ve Karadeniz % 31

Doğu ve Güney Doğu % 19

KSS’lerde üretimin sektörel bazda yüzde dağılımı ise şöyledir:

Dövme, döküm, metal ve saç işleme % 15,6

Otomotiv bakım-tamir ve yedek parça % 16,9

Madeni eşya, makine sanayi boru vs. % 12,7

Plastik eşya, sıhhi tesisat, boru vs. % 11,6

Marangoz ve ahşap eşya atölyeleri % 9,6

Tekstil, konfeks, ayakkabı, deri (fason) % 9,3

Diğerleri (yapı malz., bakır, pirinç,

çelik mutfak eşyası; gemi, kimya boya) % 24,3

Toplam % 100

İstanbul OSB ve KSS’leri ile diğer sanayi siteleri raporda Tablo 2/9’da ayrıntılı olarak listelenmiştir.

Teknopark, Teknokent veya Teknoloji Geliştirme Merkezleri

Teknopark ve Teknokentlerin kurulması ve geliştirilmesi süreci, başlaması gerekenden çok daha geç olmuştur. Teknokentler üniversite bünyelerinde ele alınmış, teknoparklar ise OSB’ler kapsamında öngörülmüştü. Bilimsel ve teknolojik bilgi birikimin araştırma sürecinden sanayiye aktarılmasında en uygun araçlar olarak saptanan teknoparklar, kurulmaya başladıkları 1995’ten bu yana bu amacı gerçekleştirmekten uzak bir görünümdedirler. Kuruluş sorunları ve kaynak yetersizliğinin yanı sıra, altyapı eksikliği de beklenen yararları asgariye indirmiştir.

Üniversite bünyesinde oluşturulan Teknokentler (İTÜ, ODTÜ, Yıldız TÜ, Bilkent gibi) akademik düzeyden araştırma–geliştirme ve tasarım aşamasına ulaşamamış, üniversite-sanayi ilişkileri tüm çabalara rağmen rayına oturtulamamıştır. Üniversite-sanayi ilişkileri altyapısının kurulamamasında sanayi kuruluşlarının Ar-Ge’ye ayırdıkları payın düşüklüğü ve özgün ürün üretme potansiyelinin kullanılamaması önemli nedenler arasındadır. Üniversiteler kaynak sorunlarını aşamamış, merkezi bütçeden üniversitelere ayrılan paylar yeterli olamamıştır. Döner sermaye için yeterli projeler bulunamaması, üniversite-sanayi koordinasyonunun yeterince kurulamamasından ve sanayicinin güvensizliğinden kaynaklanmaktadır. Sonuçta son on yıl içinde Teknoparklar efsanesi, sanayi üretimine yönelik bir Ar-Ge potansiyelini gerçekleştirememiştir.

Araştırmamızda, tarihsel gelişme süreci, kalkınma planları dönemleri esas alınarak ayrıntılı biçimde incelenmiştir. Örnek olarak da İkitelli OSB ve İstanbul Dudullu OSB incelenmiştir. Bu bölgelerin sorunları, istihdamı, kentleşme olgusu ile birlikte ortaya çıkan problemleri, sanayinin geleceği açısından önem taşımaktadır. Çarpık kentleşme olgusu, bu sanayi bölgelerini de kapsayarak ele alınmalı ve sürdürülebilirlik, sanayinin gelişmesi için yeniden irdelenmelidir.

OSB, KSS ve Teknokentlerin yer aldığı bölgelerde tesis maliyetleri, istihdam ve katma değerler aşağıda topluca verilmiştir.

Organize Sanayi Bölgeleri: (Ortak KSS’ler ile)

Yatırım maliyeti: 42,2 milyar $

Katma değer: 16,8 milyar $

İstihdam: 879.200 kişi

Küçük Sanayi Siteleri

Yatırım maliyeti: 11 milyar $

Katma değer: 7 milyar $

İstihdam: 596.800 kişi

Teknokent/Teknoloji Geliştirme Bölgeleri

Yatırım maliyeti: 0,6 milyar $

Katma değer: 1,0 milyar $

İstihdam: 27.400 kişi

Ayrıca, seçilmiş OSB’ler ve KSS’lerde alan çalışması yapılmıştır. Bu bölgeler; Gebze OSB, Bilecik OSB, Eskişehir OSB, Bursa OSB, İzmir Atatürk OSB, Konya OSB, İstanbul Dudullu OSB, İTÜ Arı Teknokent ve ODTÜ Teknokent’tir.

OSB ve KSS’lerde çalışan mühendisler, pek çok sanayi tesislerinde olduğu gibi düşük ücretle çalışmaktadırlar. Bu bölgelerde 250 tesiste yapılan incelemede; mühendislerin yüzde 50’sinin 1.300–2.000 TL; yüzde 28’i’nin 2.100–3.900 TL; yüzde 12’si’nin 4.000–6.500 TL; geri kalan yüzde 10’u’nun 6.500 TL’den yukarı ücret aldığı görülmüştür. Görülmektedir ki çok büyük bir çoğunluk geçim sorunu ile karşı karşıya ve üstelik iş güvencesinden yoksun yaşamaktadır. Bu durumda olan mühendislerden üstün bir performans ve mesleki verim beklemek mümkün değildir.

Mevcut OSB’ler ile KSS’lerde Mühendis İstihdamı ve Oranlar

Bölge ve İl Sayısı	OSB Sayısı	Toplam İstihdam	Mühendis İstihdamı	Mühendis/Toplam Çalışan Oranı %
A – OSB’LER (*)
Marmara (12il)	52	387.460	26.116	6,7
Ege (8 il)	33	112.823	6.601	5,9
Akdeniz (13il)	15	39.483	1.919	4,9
İç Anadolu (13 il)	49	183.491	12.877	7,0
Karadeniz (18 il)	34	40.347	2.802	6,9
Doğu Anadolu (14il)	16	16.961	840	4,9
Güneydoğu Anadolu (9 il)	18	98.595	6.793	6,9
TOPLAM	217	879.196	57.448	6,5
B – KSS’LER
Marmara	106	153.251	9.805	6,4
Ege	79	78.402	4.011	5,1
Akdeniz	59	67.403	3.690	5,5
İç Anadolu	110	130.389	8.021	6,2
Karadeniz	34	48.506	2.409	5,0
Doğu Anadolu	36	38.980	1.906	4,9
Güneydoğu Anadolu	46	79.869	4.703	5,9
TOPLAM	470	596.800	34.545	5,8
GENEL TOPLAM	687	1.475.996	91.993	6,2

Tablodan görüldüğü gibi gerek OSB’lerde gerekse KSS’lerde çalışan mühendis sayısı oldukça düşüktür. Toplam istihdam içindeki oranlar, bölgelere göre değişmekle birlikte, OSB ortalaması yüzde 6,5 ve KSS ortalaması yüzde 5,8’dir.